Khu di tích đền Trần – chùa Phổ Minh là trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng lớn ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Hàng năm, tại di tích diễn ra 1 số kỳ lễ, lễ hội với nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc mang ý nghĩa ghi nhớ và tôn vinh thời đại nhà Trần. Trong đó, có hai kỳ lễ hội quan trọng nhất là lễ tục khai ấn đầu Xuân và lễ hội tháng Tám kỷ niệm ngày mất của anh hùng dân tộc, Đức thánh Trần Hưng Đạo. Cả hai kỳ lễ, lễ hội này đều mang tính chất vùng, thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

Giá trị của di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Đền Trần Nam Định

Lễ tục khai ấn đầu xuân diễn ra vào đêm 14 rạng sáng ngày 15 tháng Giêng âm lịch hàng năm. Lễ khai ấn đầu xuân là một phong tục có từ lâu đời và chỉ riêng Nam Định phát triển thành một tập quán phổ biến trong cả nước, ngày càng trở thành một hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đặc sắc và hấp dẫn, thu hút đông đảo nhân dân địa phương và nhiều vùng miền trong cả nước tham dự. Đây là lễ hội thể hiện lòng tri ân sâu sắc của nhân dân đối với những vị vua anh minh, những vị tướng tài ba, anh hùng dân tộc có công với dân với nước bằng nghi thức mô phỏng nghi lễ triều chính. Lễ hội khơi dậy niềm tự hào về hào khí Đông A của quân dân Đại Việt ba lần đại thắng quân Nguyên – Mông xâm lược. Những bài học về tinh thần đoàn kết, về kế sách giữ nước, dựng nước của quân dân nhà Trần đến nay vẫn còn nguyên giá trị trong việc bảo vệ toàn vẹn chủ quyền thiêng liêng của dân tộc: “vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức”, “khoan thư sức dân là kế sâu bền gốc rễ” sẽ còn mãi là những bài học quý báu của dân tộc ta trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước. Vì vậy, thông qua các hoạt động lễ nghi của lễ hội đã khích lệ tinh thần đoàn kết, tình yêu thương gắn bó các thành viên trong cộng đồng để cùng nhau xây dựng quê hương, đất nước giàu đẹp.

Trước đây vào dịp lễ đầu Xuân, cùng với lễ khai ấn, tại khu di tích này, nhân dân địa phương còn tổ chức nhiều nghi lễ và trò chơi dân gian như: Rước nước, tế cá, đấu vật, cờ tướng... Mặc dù, lễ tục khai ấn chính thức diễn ra vào đêm 14 rạng ngày 15 tháng Giêng nhưng bắt đầu từ ngày 30 tháng Chạp, nhất là từ ngày mồng một Tết nhân dân từ khắp nới đã đổ dồn về khu di tích đền Trần – chùa Phổ Minh để lễ Vua, lễ Thánh, lễ Phật và cầu mong cho một năm mới an khang thịnh vượng.

Từ lâu người dân Nam Định và đồng bằng Bắc Bộ đã truyền tụng câu ca “Tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ”. “Tháng Tám giỗ Cha” đã đi sâu vào tâm thức mỗi người trở thành tập tục văn hóa truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc, điểm hẹn thiêng liêng của nhân dân cả nước.

Bên cạnh những nghi thức tế lễ truyền thống, trong thời gian tổ chức lễ hội còn diễn ra nhiều sinh hoạt mang tính tâm linh như: hầu đồng, trừ tà, cầu cho tai qua nạn khỏi.... Bởi theo quan niệm dân gian, Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn không chỉ là vị anh hùng dân tộc chống giặc ngoại xâm mà từ lâu ngài đã trở thành Cửu Thiên Vũ Đế, vị Thánh bất tử có thể cứu giúp dân lành qua mọi tai ương và bệnh tật.

Đến với lễ hội tại khu di tích đền Trần – chùa Phổ Minh người dân không chỉ thỏa mãn ước nguyện cầu may, cầu phúc mà điều quan trọng hơn họ còn được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của khu di tích. Từ công trình kiến trúc và cảnh quan, từ những dấu vết vật chất còn tồn tại ở khu di tích này là những hiện vật, hệ thống chân tảng đá, đồ gạch, ngói, gốm sứ hay nền móng của cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa dần phát lộ qua những cuộc thăm dò và khai quật khảo cổ học sẽ phần nào tái hiện trong trí tưởng tượng của mỗi người về một thời đại huy hoàng, đầy oanh liệt về võ công, văn trị - thời đại nhà Trần. Đó chính là không gian là những điều kiện tốt nhất để lễ hội có sức sống lâu bền cùng với thời gian.

Vương triều Trần (1225-1400) là một vương triều có vị thế đặc biệt trong lịch sử Việt Nam. Hơn 700 năm qua, các vua Trần và Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn được các thế hệ người Việt Nam thờ phụng tại các di tích như Đền Trần Nam Định, Trần Thương (Hà Nam), Cửa Ông (Quảng Ninh), Hưng Hà (Thái Bình) v.v… Chưa kể, triều Trần còn là một thành tố trong tín ngưỡng thờ Mẫu: ban Trần Triều, tồn tại và phát triển ở mọi vùng đất nước. Vốn là quê hương của nhà Trần, sau được xây dựng thành một hành cung, biến đổi của lịch sử khiến Đền Trần Nam Định thành nơi thờ tự, tưởng niệm các vua Trần và Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn.Hàng năm lễ hội Đền Trần được mở vào trung tuần tháng Giêng âm lịch. Trong gần 8000 lễ hội dân gian ở Việt Nam, lễ hội Đền Trần là một di sản văn hóa phi vật thể có nhiều giá trị đặc sắc. Bảo tồn, phát huy giá trị của lễ hội Đền Trần không chỉ là một hoạt động văn hóa, mà còn là sự  thể hiện niềm tự hào của chúng ta với trang sử vàng của dân tộc Việt Nam mà nhà Trần và người dân Đại Việt đã viết lên, là sự tri ân của chúng ta với tổ tiên,với các thế hệ tiền nhân.

Các biện pháp bảo vệ Di sản trong thời gian qua

Trong vài năm trở lại đây, lễ hội tháng Giêng ở Đền Trần, Nam Định đã trở thành một chủ đề được nhắc tới thường xuyên trên các phương tiện truyền thông với sự tham gia thảo luận và đóng góp ý kiến của nhiều tầng lớp khác nhau trong xã hội. Qui mô của lễ hội càng lớn, càng thu hút đông đảo người dân tham gia thì sự quan tâm chú ý của cộng đồng dành cho nó cũng ngày càng gia tăng. Trong số hàng nghìn lễ hội đang diễn ra trên khắp đất nước, lễ hội Đền Trần thu hút sự chú ý đặc biệt và được nhắc tới như một sự kiện nổi bật trong khoảng thời gian đầu năm. Những mặt tích cực và hạn chế của sự kiện này được bàn luận sôi nổi trên các phương tiện thông tin đại chúng với những ý kiến trái chiều nhau, thể hiện phần nào thực trạng của công tác tổ chức và quản lý lễ hội cũng như nhu cầu thay đổi và tìm ra một phương thức quản lý thích hợp hơn đối với lễ hội Đền Trần nói riêng và lễ hội ở Việt Nam nói chung.

Nhiều đề tài khoa học, các cuộc hội thảo khoa học liên quan đến di tích, lễ hội để làm sáng tỏ giá trị của di tích và lễ hội đền Trần, gồm:

- Ngày 8 và 9 tháng 9 năm 1995, Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Nam Hà (nay là Nam Định) tổ chức Hội thảo khoa học Thời Trần và Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn trên quê hương Nam Hà. Hội thảo đã có 36 tham luận của các nhà nghiên cứu trung ương đến từ các vụ, viện nghiên cứu và địa phương Nam Định. Hội thảo đã thống nhất đánh giá vai trò, vị thế của vương triều Trần trong các lĩnh vực: chính trị, quân sự, kinh tế, văn hóa xã hội, đặc biệt là việc nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp, công lao của người anh hùng dân tộc Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn trên quê hương Nam Định. Đúng như cuốn Lịch sử Việt Nam  tập I  nhận định: “Nền văn hóa đời Trần đã đạt đến một trình độ cao. Đỉnh cao nhất của nền văn hóa đó là khoa học và nghệ thuật quân sự của nhà chiến lược quân sự thiên tài Trần Quốc Tuấn”.

- Năm 2006, Sở VHTT (nay là Sở VHTT&DL) thực hiện Đề tài khoa học cấp tỉnh Lễ hội và các giải pháp quản lý lễ hội trên địa bàn tỉnh Nam Định nhằm nghiên cứu đánh giá giá trị, thực trạng và đề ra các biện pháp tích cực trong việc tổ chức, quản lý và phát huy các giá trị của lễ hội, trong đó có lễ hội đền Trần tại phường Lộc Vượng, TP.Nam Định.

- Ngày 4 tháng 7 năm 2009, được sự đồng ý của Tỉnh ủy, UBND tỉnh Nam Định và Bộ VHTT&DL, Sở VHTT&DL Nam Định phối hợp với UBND TP.Nam Định và Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam tổ chức hội thảo khoa học: Lễ khai ấn đầu xuân tại đền Trần Nam Định, giá trị và giải pháp bảo tồn, phát huy truyền thống văn hóa dân tộc. Khai ấn đầu năm tại đền Trần Nam Định.

- Tháng 9 năm 2011, Tỉnh ủy, UBND tỉnh Nam Định tổ chức hội thảo khoa học: Luận cứ  khoa học tổ chức kỷ niệm 750 Thiên Trường – Nam Định. Hội thảo đã thu hút sự tham gia của nhiều học giả ở trung ương, nhà nghiên cứu trong và ngoài tỉnh. Nội dung các tham luận tập trung làm rõ khẳng định vai trò, vị thế và những mốc son lịch sử của mảnh đất Thiên Trường – Nam Định dưới thời Trần. Đây là cơ sở khoa học và pháp lý làm tiền đề để năm 2012 UBND tỉnh Nam Định tổ chức lễ kỷ niệm 750 năm Thiên Trường – Nam Định

Trong hai năm 2010 và 2011, Lễ hội khai ấn Đền Trần là trọng tâm của nhiều luồng ý kiến trong nhân dân và các nhà khoa học, khiến dư luận bức xúc, các nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử phải lên tiếng, có những ý kiến đề nghị chấm dứt lễ khai ấn và phát ấn.

Từ thực tế đó, tháng 3 năm 2011, lãnh đạo Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã làm việc với UBND tỉnh Nam Định về những vấn đề của lễ hội, sau đó lãnh đạo Bộ đã giao nhiệm vụ cho Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tư vấn cùng với Sở VHTTDL, UBND thành phố Nam Định nghiên cứu xây dựng Đề án đổi mới Lễ hội Đền Trần trình UBND tỉnh Nam Định phê duyệt. Mô hình quản lý tổ chức lễ hội cho năm 2012, như một sự thử nghiệm về sự thay đổi trong cách tổ chức quản lý lễ hội.

Phương án cuối cùng được chọn là vẫn tổ chức lễ Khai ấn như thường lệ, phát ấn vào sáng ngày 15 tháng Giêng, kéo dài hết tháng Giêng, trên cơ sở thực hiện tốt các hoạt động bảo vệ an ninh, trật tự và vệ sinh môi trường, làm tốt công tác quản lý, thanh tra, kiểm tra hoạt động lễ hội. Với những nguyên tắc thực hiện:

-Giữ nguyên những nghi thức dân gian, truyền thống.

-Hạn chế sự tham gia của các quan chức Nhà nước tham gia.

-Nếu tổ chức phát ấn, công đức là tùy tâm, tách hoạt động phát ấn và hành vi công đức của khách tham dự vào những không gian khác nhau.

-Số lượng ấn phát ra không giới hạn, ai cũng được nhận ấn (nếu có nhu cầu).

Mô hình thử nghiệm đã cho thấy khá thành công trong mùa lễ hội 2012:

-Qua phản ánh của báo chí cũng như ý kiến người dân, mô hình lễ hội 2012 đã thu được những thành quả tốt, khắc phục được những nhược điểm căn bản của những mùa lễ hội trước đây. Đặc biệt là đã giải quyết được tình trạng chen lấn, dẫm đạp để tranh cướp ấn, một thực tế gây nhiều ý kiến bức xúc những năm trước đây.

-Dư luận đánh giá cao hiệu quả của mô hình lễ hội 2012, với sự đồng thuận cao cho việc thay đổi mô hình phát ấn từ ngày hôm sau (15AL) và kéo dài cho đến hết tháng giêng.

-Báo chí phản ánh nhiều vấn đề khác của lễ hội như nạ ăn xin, ăn mày, nạn tranh cướp lộc thánh, chặt chém du khách… nhưng những tệ nạn này cũng đã được ban tổ chức giải quyết tương đối ngay những ngày hôm sau của lễ hội. Và công tác quản lý, tổ chức lễ hội đã được người dân đánh giá khá cao.

Như vậy, có thể thấy, mô hình thử nghiệm năm 2012 đã đạt được hầu hết các yêu cầu đặt ra ban đầu trong công tác tổ chức, quản lý lễ hội, mặc dù vẫn còn những điểm cần khắc phục.

Chính vì khu vực này là khu vực quan trọng lưu giữ di sản văn hóa liên quan đến vương triều Trần, do vậy, từ năm 2005, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích lịch sử - văn hóa thời Trần tại tỉnh Nam Định đến năm 2015. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng, để các cấp chính quyền thực hiện các dự án, chương trình nhằm bảo tồn, tôn tạo và phát huy hợp lý, có hiệu quả giá trị của khu di tích. Do vậy, trong những năm gần đây, lễ hội đền Trần Nam Định được cộng đồng và chính quyền địa phương quan tâm tổ chức ngày càng quy mô, hấp dẫn, một mặt duy trì, bảo tồn những giá trị truyền thống, đồng thời từng bước phục hồi lại những lễ nghi truyền thống, mang tính đặc trưng bản sắc, sáng tạo và tổ chức thêm các hoạt động văn hóa mới, phù hợp với cuộc sống đương đại. Lễ hội đền Trần Nam Định đã được các cấp chính quyền quy hoạch, kết nối cùng với các di sản văn hóa khác trong khu vực và trên địa bàn tỉnh, tạo thành các tuyến, điểm tham quan du lịch hấp dẫn ở Việt Nam nói chung và ở Nam Định nói riêng. Lễ hội đền Trần Nam Định cùng với Lễ hội Phủ Dầy (Tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ) thực sự đã trở thành một sản phẩm văn hóa, du lịch mang đặc trưng tiêu biểu của tỉnh Nam Định. Cả 2 lễ hội này đã được Bộ VHTTDL đưa vòa Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

( Theo Hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Đền Trần Nam Định, lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Nam Định)

Bài: Nguyễn Văn Thư-Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định

Ảnh:Trung tâm TTXT Du lịch 

Đã xem 5864 lần ,cập nhật lúc 10/02/2017 4:45:51 CH